Λίγα Λόγια για τη Συστημική
Η Συστημική προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία είναι μια σχετικά «νεαρή» προσέγγιση με απαρχές γύρω στο 1950. Τα θεμέλια της βρίσκονται σε επιστήμες όπως η φυσική, τα μαθηματικά και η κυβερνητική, με σαφείς επιρροές από τη βιολογία, την ανθρωπολογία, τις ψυχαναλυτικές θεωρίες και το έργο μεγάλων διανοητών. Μέσα από τη συστημική, νόμοι και αρχές λειτουργίας άλλων συστημάτων (αρχή ολότητας, αρχή ανάδρασης, αρχή ομοιόστασης, αρχή ισοκατάληξης) έρχονται να βρουν εφαρμογή στα ανθρώπινα δυναμικά συστημάτα και το πλαίσιο της ψυχοθεραπείας, με γνώμονα μια ολιστική θεώρηση των φαινομένων.
Είναι μια προσέγγιση «ζωντανή» που έχει περάσει από διάφορα στάδια και συνεχίζει ακόμα και σήμερα να εξελίσσεται μαζί με την εν γένει επιστημονική και εμπειρική ψυχοθεραπευτική πορεία. Οι δυο μεγάλες επιρροές που δέχτηκε βρίσκονται στη Γενική Θεωρία Συστημάτων (Von Bertalanffy, 1968) και την Κυβερνητική (Wiener, 1948).
Η συνεχής εξέλιξή της διαπιστώνεται αφενός από την οντολογική και επιστημολογική πορεία της Κυβερνητικής (Α’, Β΄ και Γ΄ τάξης) και αφετέρου από τις ποικίλες θεωρητικές σχολές που έχουν αναπτυχθεί μέσα στη γενικότερη ομπρέλα της συστημικής σκέψης στην ψυχοθεραπεία. Συνοπτικά αναφέρουμε κάποιες από αυτές, όπως είναι η στρατηγική (με κύριους εκπροσώπους τον Jay Haley και την Cloe Madanes), η σχολή του Μιλάνο (με εκπροσώπους τους Mara Selvini-Palazzoli, Luigi Boscolo, Gianfranco Cecchin, Giuliana Prata), η δομική (με κύριο εκπρόσωπο τον Salvador Minuchin), η διαγενεακή (με κύριο εκπρόσωπο τον Murray Bowen), η επικοινωνιακή (με κύρια εκπρόσωπο την Virginia Satir), η συμβολική βιωματική (με κύριο εκπρόσωπο τον Carl Whitaker), η αφηγηματική (με κύριους εκπροσώπους τους Michael White και David Epston) κ.α.*
Μια από τις θεμελιώδεις αρχές του συστημικού τρόπου σκέψης είναι η προσέγγιση του ανθρώπου μέσα στο πλαίσιο, στο οποίο υπάρχει και με το οποίο αλληλεπιδρά. Η ιστορία ενός ανθρώπου προσεγγίζεται ως ένα βίωμα προσωπικό αλλά ταυτόχρονα συνδεδεμένο με ένα πλέγμα συνεχών κυκλικών αλληλεπιδράσεων με τα συστήματα, στα οποία ο άνθρωπος εντάσσεται και των οποίων αποτελεί συστατικό μέρος.
Το βίωμα, το ιδιαίτερο νόημά του και ο τρόπος που αυτό το νόημα μπορεί κάθε φορά να ζωντανεύει μέσα στην πραγματικότητα που ο καθένας κατασκευάζει, κατέχει σημαίνοντα ρόλο στην προσέγγιση της συστημικής. Μιλώντας κάποιος για την ιστορία του, άλλοτε μπορεί να βλέπει τις εμπειρίες του να επαναλαμβάνονται σε μια προσπάθεια να τις κατανοήσει κι άλλοτε πάλι, μπορεί κάτι καινούριο, κάτι διαφορετικό από το ήδη γνωστό και οικείο, μια νέα πληροφορία να αξιοποιηθεί και να αποτελέσει αφορμή μιας αλλαγής που συντελείται σταδιακά και που συνειδητοποιείται σιγά σιγά μέσα από την αφήγηση και το διάλογο, ώσπου η ιστορία του τελικά να αποκτήσει συνοχή και νέο νόημα.
*Ο αναγνώστης που ενδιαφέρεται για μια πληρέστερη και αναλυτική περιγραφή των διαφόρων σχολών παραπέμπεται στο συλλογικό έργο επιμέλειας Παπαδιώτη – Αθανασίου, Β. & Σοφτά – Nall, Λ. (2018). Σχολές Οικογενειακής – Συστημικής Θεραπείας, εκδ. Τόπος, Αθήνα.
Τι είναι σύστημα;
Ως σύστημα θεωρούμε μια οντότητα που συγκροτείται από ένα σύνολο στοιχείων και τις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις. Δηλαδή, ένα σύστημα δεν αποτελείται μόνο από το άθροισμα των μερών του αλλά και από τις σχέσεις που έχουν αυτά μεταξύ τους. Πρόκειται, λοιπόν, για μια πολύπλοκη ολότητα της οποίας τα συστατικά μέρη είναι διασυνδεδεμένα, αλληλεπηρεάζονται και συνδιαμορφώνονται. Τέτοια ζωντανά συστήματα είναι για παράδειγμα, μια οικογένεια, μια επιχείρηση, μια κοινωνία.
Τι σημαίνουν όλα αυτά για τη διαδικασία της Ψυχοθεραπείας;
Για το θεραπευόμενο
Παρότι η συστημική αρχικά εστίασε κυρίως στην οικογενειακή θεραπεία, πλέον μιλάμε και για ατομική οικογενειακή θεραπεία. Αυτό σημαίνει ότι προσεγγίζουμε ένα θέμα μέσα στο πιο πρωταρχικό πλαίσιο αλληλεπιδράσης του ανθρώπου, την οικογένεια και κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει με ή και χωρίς την φυσική παρουσία των υπόλοιπων μελών. Είναι μια προσέγγιση πολύ ολοκληρωμένη, εστιάζοντας τόσο στο άτομο με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του και την προσωπική του ιστορία, όσο και στο πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργεί και δημιουργεί σχέσεις. Έτσι, ακόμα και μια φαινομενικά ακατανόητη συμπεριφορά, όταν ειδωθεί μέσα στο πλαίσιο στο οποίο εκδηλώνεται, μπορεί να οργανωθεί με τρόπο τέτοιο ώστε να γίνει πια εμφανής η «κρυφή» λογική της και ως εκ τούτου, κατανοητή και η σημασία της. Αξιοποιείται το παρόν αλλά και το παρελθόν, όπως αυτό έρχεται κάθε φορά να συνδεθεί με το εδώ και τώρα.
Για το θεραπευτή
Ο θεραπευτής άλλοτε μπορεί να κρατά μια στάση εξωτερικού παρατηρητή (Α΄ κυβερνητική), άλλοτε να θεωρείται ως μέρος του συστήματος το οποίο παρατηρεί μέσα στη θεραπεία (παρατηρούν σύστημα, Β΄ κυβερνητική) κι άλλοτε να διατηρεί μια πιο ουδέτερη και διερευνητική στάση περιέργειας συγκατασκευάζοντας με το θεραπευόμενο νοήματα κι εναλλακτικές εκβάσεις στην ιστορία του μέσα από το διάλογο (Γ΄ κυβερνητική).
Για τη θεραπευτική σχέση
Θεραπευτής και θεραπευόμενος δεσμεύονται και συνεργάζονται μέσα σε μια ισότιμη σχέση. Ο θεραπευτής αναλαμβάνει την ευθύνη να ακούσει, να αποδεχτεί, να διερευνήσει, να κατανοήσει, να συγκατασκευάσει με το θεραπευόμενο, με άλλα λόγια να τον συνοδεύσει σ’αυτή την πορεία αναζήτησης και μέσα στα πιο δύσκολα κι ευάλωτα κομμάτια της ιστορίας του. Ο θεραπευόμενος αναλαμβάνει την ευθύνη να δεσμευτεί, να αφηγηθεί, να συγκατασκευάσει, να αμφιβάλλει για τις βεβαιότητές του, με άλλα λόγια να συμμετέχει ενεργά στην πορεία της θεραπείας του και της ζωής του. Η σχέση με το θεραπευτή μπορεί να αποτελέσει ένα ασφαλές περιβάλλον ώστε ο θεραπευόμενος να περιηγηθεί στην ιστορία του, την αλλοτινή και την τωρινή, να οργανώσει το κατακερματισμένο παρόν και παρελθόν του, να δημιουργήσει νοήματα προσωπικά μέσα από αυτές τις συνδέσεις, και να αναζητήσει στην ιστορία του εναλλακτικές εκβάσεις, με στόχο να φτιάξει γέφυρες που ανοίγουν νέες δυνατότητες για το παρόν και το μέλλον του.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
• Bateson, G. (2017). Βήματα για μια οικολογία του νου. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
• Maturana, H., & Varela, F. (1992). Το δέντρο της γνώσης. Οι βιολογικές ρίζες της ανθρώπινης νόησης. Αθήνα: Κάτοπτρο.
• Prigogine, I. (1982). From being to becoming. New York: Freeman and Company.
• Von Bertalanffy, L. (1968). General system theory: foundations, development, applications. New York: Braziller.
• Wiener, N. (1970). Κυβερνητική και κοινωνία. Αθήνα: Έκδ. Παπαζήση.
• Παπαδιώτη-Αθανασίου, Β., & Σοφτά-Nall, Λ. (Επιμ.) (2018). Σχολές Οικογενειακής – Συστημικής Θεραπείας. Αθήνα: Τόπος.